Zdanie Pojedyncze
Czym jest przede wszystkim zdanie pojedyncze? Zdaniem pojedynczym nazwiemy zdanie, które w swojej budowie będzie miało tylko jedno orzeczenie (orzeczenie jak pamiętamy to czasownik, który w zdaniu pełni funkcję czynności którą wykonuje podmiot, czyli rzeczownik). Żeby zdanie było zdaniem, najważniejszym elementem jest oczywiście podmiot, ale takie zdanie może, nie musi, ale może zawierać przydawkę, czy dopełnienie, ale o tym za chwilę, bo teraz przejdziemy do rozwinięcia zdań pojedynczych, które można podzielić na zdania:
– rozwinięte – tutaj właśnie oprócz podmiotu i orzeczenia będziemy mieli także udział innych części zdania, które użyte dają nam zdanie pojedyncze rozwinięte np. „Babcia Basia upiekła dzisiaj przepyszny sernik.”
– nierozwinięte – tutaj mamy wyłącznie podmiot oraz orzeczenie i nie występuje tutaj żadna inna część zdania. „Babcia Basia piekła.” Koniec, nic więcej nie dodajemy, jeżeli chcemy mieć zdanie pojedyncze nierozwinięte.
Kolejnym etapem rozbioru zdania pojedynczego na części pierwsze to podział zdania ze względu na funkcję czy postawę nadawcy i tutaj będziemy wyróżniać trzy tryby:
– zdanie oznajmujące, służy najczęściej do przekazania informacji (Janek wyniósł śmieci).
– zdanie pytające – kiedy chcemy uzyskać odpowiedź (Czy Janek wyniósł śmieci?)
– zdanie rozkazujące – kiedy chcemy wymusić na odbiorcy zachowanie czy pewien schemat działania (Janek, natychmiast wynieś śmieci!).
Jak widzimy w tych trybach zachodzi dosyć prosta reguła: po pierwsze, każdy z tych trybów ma inne zakończenie interpunkcyjne; oznajmienie będzie kończyło się kropką, pytanie znakiem zapytania co dosyć logiczne, no i rozkazujące, które kończymy wykrzyknikiem. Po drugie widzimy, że forma zdania w każdym z trybów jest inna. Przy oznajmującym mamy po prostu zdanie z podmiotem i orzeczeniem. Przy pytającym mamy jeszcze pytajnik i formę pytającą czy? I przy trybie rozkazującym zazwyczaj używamy określenia w formie pytań przysłówka (jak? gdzie? kiedy?).
Przy zdaniach pojedynczych wyróżniamy jeszcze coś takiego, co nazywamy związkiem wyrazowym.
Często w jednym zdaniu zachodzą relacje, które niekoniecznie ze sobą się łączą, nazywamy to wówczas stosunkiem współrzędnym, czyli nie określają się wzajemnie. Przykładowo:
1. Jutro lub pojutrze będziemy mieć na koncie premie za dodatkowe dyżury.
2. Nie wiem co on pił, czy wino czy piwo, ale solidnie zdążył się upić.
3. Co wolisz, sok czy wodę?
Zdanie jak każde inne, ale w każdym z nich zachodzi właśnie podany wyżej związek wyrazowy zwany stosunkiem współrzędnym, sok czy woda, wino czy piwo, jutro lub pojutrze. Określają między sobą clue każdego zdania, ale jednocześnie każde z nich ze sobą się nie łączy, można najkrócej stwierdzić, że oba stwierdzenia w zdaniu muszą ze sobą tworzyć przeciwwagę. Jak ogień i woda, słońce i księżyc, trawa i piasek. Myślę, że chyba teraz rozumiecie o co chodzi.
Ale to dopiero kropla w morzu informacji w tej kwestii. Ponieważ jak wiemy stosunki mogą być różne i tak samo jest w przypadku zdania pojedynczego, bo możemy jeszcze wyrazić tzw. stosunek nadrzędno-podrzędny. Jak sama nazwa mówi, do takiego stosunku dojdzie, kiedy jeden ze składników zdania będzie pełnić funkcję nadrzędną a drugi podrzędną. I w tych stosunkach wyróżniamy kilka związków:
– związek zgody – w tym związku stosunek podrzędny z nadrzędnym będzie pełnić funkcję łączenia, czyli tzw. formy fleksyjne np.:
ojciec/matka/dziecko – wyraz określany
pił/piła/piło – wyraz określający. Rozumiecie? Żeby doszło do związku zgody, jeden człon musi współgrać z drugim (dziadek czyta, mama pisze, wujek mówi, brat pomaga)
– związek rządu – tutaj wyraz, który jest określający zawsze będzie w tej samej formie, niezależnie od formy i odmiany orzeczenia jaka zostanie użyta do określenia związku:
– naprawia rower,
– naprawił rower,
– naprawiony rower,
– posprzątany pokój,
– sprząta pokój,
– ogarnia pokój,
– wysprzątał pokój,
– sprzątałem pokój.
Wiele form czy to liczba pojedyncza czy rodzaj męski, czy żeński czy jakikolwiek inny, jeżeli w każdym przypadku podmiot, czyli rower i pokój będą w niezmienionej formie, wtedy będziemy mówić o związku rządu,
– związek przynależności – tym razem nieodmienny będzie wyraz określający, czyli czasownik co oznacza, że siłą rzeczy nie da się określić formy z wyrazem określonym, bo zwyczajnie takowa nie zachodzi, zajść nie może:
– wynieśliśmy śmieci,
– zepsuliśmy odkurzacz,
– przezornie ubezpieczony
Prosta zasada, nie ma możliwości zmiany formy, gdyż mamy tutaj wyrazy, których nie czort odmienić.
Podsumowując, zdanie pojedyncze pełni bardzo ważną funkcję, ponieważ określa, buduje i łączy ze sobą zwroty czy sformułowania, których chcemy użyć. Naszym zadaniem jest tylko wiedzieć jak je ułożyć, czyli zadbać o składnię zdania, oraz o to by była odpowiednia interpunkcja, czy to poprawnie stawiane przecinki czy tak jak wspomniałem wyżej postawiony odpowiedni tryb, który będzie kończony kropką, pytajnikiem lub wykrzyknikiem. Jeżeli będziemy w stanie ogarnąć podstawy budowy zdań pojedynczych to z czasem będziemy mogli wziąć na tapet zdania złożone i coraz sprawniej budować i te bardziej skomplikowane formy zdań.
Sprawdź również:
Super pomoc