Związki wyrazowe
Związki wyrazowe – temat, który wielu uczniom sprawia dużą trudność. O co chodzi z łączeniem się w pary? Jak rozróżniać typy poszczególnych związków? Gdzie występują i jak je rozpoznać w zdaniu? Na te i inne pytania znajdziesz odpowiedzi w poniższym tekście. Dowiesz się wszystkiego o parach wyrazów i będziesz mistrzem i ich rozpoznawaniu.
Czym tak naprawdę są związki wyrazowe? Otóż nie jest to nic innego jak połączenie dwóch wybranych słów w relację. Tworzą parę zupełnie jak ludzie – łączą się ze sobą. Występują ich trzy typy: związek zgody, rządu i przynależności. W tym pierwszym, w przełożeniu go na ludzkie życie, okazałoby się, że jest to po prostu relacja jaka panuje w małżeństwie. Kiedy wszyscy się ze sobą zgadzają, żyją bez kłótni, wyrazy są dopasowane pod względem formy gramatycznej, czyli liczby, przypadku, rodzaju i innych podobnych. Jeżeli chodzi o związek rządu, można interpretować go jako relację ucznia i nauczyciela. W tym przypadku podmiot nadrzędny rządzi podrzędnym, czyli wykonawcą. W kwestii wyrazów wygląda to tak, że ten, który rządzi, nadaje formę gramatyczną temu, który jest zarządzany. Ostatnim typem jest związek przynależności. Składa się on z właściciela i rzeczy przywłaszczonej. W odniesieniu do ludzkiego życia może być przedstawiony jako pies i jego pan, który oczywiście dba o niego. Jednak najważniejszą częścią jest właśnie przywłaszczenie, czyli wyżej wspomniana przynależność.
Zdania, czyli miejsce występowania związków, są wypełnione nimi po brzegi. W pierwszym lepszym wyrażeniu, które przyjdzie nam do głowy, możemy znaleźć masę par słownych. Jednak zanim zabierzemy się za ich szukanie i zaczniemy je określać, należy znać kilka istotnych informacji. W zdaniu występują dwie kategorie związków, czyli związki poboczne i związek główny – zawsze składający się z podmiotu i orzeczenia. Podmiot, to nic innego jak wykonawca czynności przedstawionej w zdaniu. Ma cztery typy – gramatyczny, czyli ten, który występuje najczęściej, logiczny, który określa, że czegoś nie ma, szeregowy, czyli wymienienie osób lub rzeczy wykonujących daną czynność oraz domyślny – nie występuje bezpośrednio. Z tym ostatnim jest najwięcej problemów, ponieważ łączy się z czasownikiem i pokazuje jako jeden wyraz. Jednak po formie gramatycznej daje rozpoznać jaka liczba i rodzaj osoby wykonuje czynność przedstawioną w… orzeczeniu. Jest to osobowa forma czasownika bez której nie można stworzyć zdania. Jeżeli go brakuje, wypowiedzenie staje się równoważnikiem zdania.
Odnosząc się do związków pobocznych, są to wszystkie inne pary wyrazów. Jednak skąd można wiedzieć, czy para jest prawidłowa? Tutaj musimy zacząć myśleć logicznie. Intuicyjnie dobieramy słowa do siebie tak, żeby pasowały. Aby lepiej było to zrozumieć, popatrzmy na poniższy przykład:
Moja mama bardzo dobrze gotuje.
Związkiem głównym będzie: mama gotuje. Złożony z podmiotu i orzeczenia, zgodnie z regułą.
Przykładowe związki poboczne: moja mama, dobrze gotuje, bardzo dobrze.
Są to połączenia wyrazów, które wzajemnie się uzupełniają. Tworzą razem logiczne urywki ze zdania. Przykładowo, nie pasowałoby: bardzo gotuje, moja gotuje, albo mama dobrze. Warto powiedzieć, że wyrazy, uczestniczące w utworzeniu związku głównego, mogą współtworzyć związki poboczne.Kiedy znamy już wszystkie związki w zdaniu, należy określić ich typ. Na początek – związek zgody. Jego cechy charakterystyczne:
– Oba połączone wyrazy mają tę samą formę gramatyczną, na przykład: moja mama (obydwa słowa posiadają rodzaj żeński, przypadek w mianowniku oraz tę samą liczbę).
– Wszystkie z nich odmieniają się przez przypadki (jeżeli byłoby inaczej, mielibyśmy do czynienia ze związkiem rządu).
– Występuje w nim przydawka (wykluczając przypadek, gdy jest to związek główny).
Powyższy przykład odmieniony przez przypadki wygląda następująco:
M. kto? co? – moja mama
D. kogo? czego? – mojej mamy
C. komu? czemu? – mojej mamie
B. kogo? co? – moją mamę
N. z kim? z czym? – (z) moją mamą
Ms. o kim? o czym? – (o) mojej mamie
W. (brak pytania) – moja mamo
Jakie mogą być części mowy występujące w związku zgody?
– podmiot + orzeczenie (wyłączając podmiot logiczny, ponieważ jest on połączeniem związku głównego w jeden wyraz, np. gotuję, sprzątasz), np. ołówek leży, pada śnieg.
– rzeczownik + przymiotnik, np. miła dziewczynka, zielony liść
– rzeczownik własny (pisany wielką literą) + rzeczownik pospolity (zwyczajny), np. góra Giewont
– rzeczownik + zaimek (przymiotny), np. nasza szkoła, moja bluzka
– rzeczownik + imiesłów (przymiotnikowy; czynny albo bierny), np. narysowany obraz, sycąca potrawa
Ze związkiem zgody łatwo jest pomylić związek rządu. Są to pary takie jak: koszula w kratę, Na pierwszy rzut oka wygląda bardzo podobnie. Jak można odróżnić te dwa połączenia?
– w odmianie przez przypadki związku rządu zmieni się tylko jeden wyraz
– słowo nadrzędne narzuca podrzędnemu (pobocznemu) formę gramatyczną, głównie przypadek
Odmiana przez przypadki powyższego przykładu:
M. kto? co? – koszula w kratę
D. kogo? czego? – koszuli w kratę
C. komu? czemu? – koszuli w kratę (zauważamy, że wyrażenie przyimkowe 'w kratę’ się nie odmienia)
B. kogo? co? – koszulę w kratę
N. z kim? z czym? – (z) koszulą w kratę
Ms. o kim? o czym? – (o) koszuli w kratę
W. brak pytania – koszulo w kratę
Typy połączeń części mowy, które tworzą związek rządu:
– orzeczenie + dopełnienie, np. poszłam spać (w tej okoliczności wyraz nadrzędny 'poszłam’ narzuca przypadek podrzędnemu 'spać’)
– rzeczownik + wyrażenie przyimkowe (czyli przyimek i inna część mowy), np. koszula w kratę, bluza w kropki
– rzeczownik + rzeczownik (jeden z nich nie może być w przypadku mianownika lub wołacza), np. masa słońca, talerz zupy
Związek przynależności – jeden z najłatwiejszych do przyswojenia. Jego przykładem może być: poleciał daleko. Nie jest zawiły, ma bardzo wyróżniające się cechy, dzięki którym ciężko pomylić go z jakimkolwiek innym połączeniem. Jakie są tego przykłady?
– zawsze występuje w nim czasownik, np. głośno mówi, szybko pobiegł
– tylko w pojedynczych przypadkach nie zawiera pytań okolicznika oraz przysłówka (jak? gdzie? kiedy? w jakim celu? po co? w jaki sposób?)
– jest nieodmienny, a wyrazy nie przyjmują odpowiedniej formy gramatycznej
– jest to określenie czasownika
Powyższy przykład, 'poleciał daleko’, nie odmienia się ani przez przypadki, ani osoby. Z jakimi częściami mowy czasownik może tworzyć ten związek? W tym przypadku może być to każdy wyraz nieodmienny, najczęściej przysłówek.
Skończyliśmy omawiać wszystkie typy związków, teraz czas poszukać ich w zdaniu. Krok po kroku dowiecie się jak ok. Na początek może być to następujące wyrażenie:
Poszłam z moim tatą na zakupy do sklepu.
Krok 1. – znajdujemy związek główny
związek główny – poszłam – związek zgody
Dlaczego jest to tylko jeden wyraz? Odpowiedź jest prosta – w tym zdaniu występuje podmiot logiczny, czyli taki, gdzie czasownik i wykonawca są zawarci w jednym słowie, na podstawie którego i tak można określić osobę, liczbę i inne podstawowe informacje o wykonawcy.
Krok 2. – wypisujemy ze zdania wszystkie inne połączenia, czyli związki poboczne
– poszłam z tatą
– poszłam na zakupy
– poszłam do sklepu
– razem z tatą
– na zakupy do sklepu
– z tatą do sklepu
– z tatą na zakupy
– z moim tatą
Krok 3. – określamy typy związków pobocznych
– poszłam z tatą – z kim? z czym? – będzie to związek zgody lub rządu, bo od razu widać, że zawiera odmianę w przypadkach. Sprawdzamy, czy oba wyrazy się odmieniają. Jeśli tak, jest to związek zgody. Jeżeli nie – rządu. Tutaj jednak pojawia się ułatwienie, ponieważ czasownik (orzeczenie – poszłam) nie odmienia się przez przypadki. Widzimy to na pierwszy rzut oka. Zatem możemy powiedzieć, że mamy do czynienia ze związkiem rządu.
– poszłam na zakupy – nasuwa nam się pytanie – dokąd poszłam? Widzimy już, że w tym przypadku występuje związek przynależności. Nic nie może się odmienić, a 'na zakupy’, jest określeniem czasownika.
– poszłam do sklepu – dokąd poszłam? Jest to sytuacja prawie identyczna, jak ta wyżej. Bez wątpienia mamy tu do czynienia ze związkiem przynależności.
– razem z tatą – z kim? z czym? Znowu widzimy, że będzie to związek zgody albo rządu. Teraz musimy odmienić to połączenie przez przypadki, aby dowiedzieć się więcej. Tutaj znowu spotykamy ułatwienie – 'razem’ jest wyrazem nieodmiennym, ponieważ to przysłówek. Mamy więc do czynienia ze związkiem rządu.
– na zakupy do sklepu – tutaj widać od razu, że mamy związek przynależności. Gdzie? – do sklepu.
– z tatą do sklepu – tak jak dwa przykłady wyżej – związek rządu. Do sklepu – z kim? – z tatą.
– z tatą na zakupy – jest to związek rządu, bo: na zakupy – z kim? – z tatą. Podobny przykład do powyższego.
– z moim tatą – tutaj również mamy do wyboru opcję związku zgody lub rządu. Odmieńmy więc całość przez przypadki:
M. kto? co? – mój tata
D. kogo? czego? – mojego taty
C. komu? czemu? – mojemu tacie – widzimy już, że jest to związek zgody.
Krok 4. Podsumowując, wypisane związki z tego zdania powinny wyglądać następująco:
– poszłam (ja) – związek zgody
– poszłam z tatą – związek rządu
– poszłam na zakupy – związek przynależności
– poszłam do sklepu – związek przynależności
– razem z tatą – związek rządu
– na zakupy do sklepu – związek przynależności
– z tatą do sklepu – związek rządu
– z tatą na zakupy – związek rządu
– z moim tatą – związek zgody
Omówmy kolejny przykład: Pani zabroniła zbierania poziomek w lesie.
Związek główny:
– pani zabroniła – związek zgody
Związki poboczne:
– zabroniła zbierania
– zbierania poziomek
– zbierania w lesie
Teraz omawiamy związki poboczne i rozróżniamy, jakie będą mieć typy.
– zabroniła zbierania – zabroniła czego? (kogo? czego? – dopełniacz) zbierania (jest to rzeczownik odczasownikowy, łatwo się pomylić i potraktować go jako czasownik!). Mamy tu związek rządu, ponieważ czasownik się nie odmienia, a 'zbierania’ jest dopełnieniem.
– zbierania poziomek – zbierania czego? (znowu dopełniacz) – poziomek. Tutaj oba wyrazy mogą się odmieniać, jednak czy to robią?
M. kto? co? – zbieranie poziomek
D. kogo? czego? – zbierania poziomek
C. komu? czemu? – zbieraniu poziomek
B. kogo? co? – zbieranie poziomek
Wiemy już, że tutaj również występuje związek rządu, ponieważ odmienia się tylko jeden wyraz.
– zbierania w lesie – zbierania gdzie? (pytanie przysłówka) – w lesie. Tutaj będzie związek przynależności, ponieważ żaden inny nie może zawierać części odpowiadających na pytania przysłówka.
Teraz podsumujmy:
– pani zabroniła – związek zgody
– zabroniła zbierania – związek rządu
– zbierania poziomek – związek rządu
– zbierania w lesie – związek przynależności
Teraz przedstawię kilka przydatnych ciekawostek, które jeszcze bardziej ułatwią wam odnajdywanie i nazywanie związków w zdaniu.
Kiedy odmieniamy coś przez przypadki, możemy dopowiadać sobie czynności. Jak to działa? Zaprezentuję na przykładzie wyrażenia 'czarny pasek’
M. kto? co? (jest) czarny pasek
D. kogo? czego? (nie ma) czarnego paska
C. komu? czemu? (przyglądam się) czarnemu paskowi
B. kogo? co? (widzę) czarny pasek
N. z kim? z czym? (idę; z) czarnym paskiem
Ms. o kim? o czym? (myślę; o) czarnym pasku
W. brak pytania (’o!’, jak w zwrocie do kogoś) czarny pasku
Kiedy w przykładzie nie ma przysłówka i masz pewność, że nie jest to związek przynależności, ale nadal występuje tam czasownik i na pewno nie jest to też związek główny, od razu można powiedzieć, że ma się do czynienia ze związkiem rządu.
Związek zgody zawsze zawiera przydawkę, czyli określenie rzeczownika, chyba że występuje jako związek główny.
Istnieje coś takiego jak wykresy zdań. Pozwalają one rozpoznać części zdania, jednak są również bardzo przydatne do ćwiczenia rozpoznawania związków wyrazowych. Pokazują zależność wyrazów między sobą. Dzięki nim możemy rozłożyć zdanie na części pierwsze. Wygląda tak, że na samej górze znajdują się podmiot oraz orzeczenie, na tej samej wysokości. Od nich wychodzą strzałki, które prowadzą do wyrazów jakie zostały im przyporządkowane. Na powyższym przykładzie, od wyrazu 'zabroniła’ strzałki będą do słowa 'zbierania’. Następnie, od 'zbierania’ do 'poziomek’ i 'w lesie’.
Najlepszym sposobem na ćwiczenie rozpoznawania związków wyrazowych w zdaniu jest ćwiczenie ze zrozumieniem.
Co jeżeli trafią się bardziej skomplikowane przykłady, takie, które zawierają więcej niż dziesięć wyrazów? Kiedy trochę dłużej się na nie popatrzy, one również są proste. Wystarczy pilnować podporządkowywania się jednych wyrazów względem drugich. Jeżeli istnieje sytuacja, gdzie dwa słowa są ze sobą w związku, a oba są również w parze z podmiotem lub orzeczeniem, trzeba coś zmienić. Związki poboczne nie mogą być ze sobą równoległe.
Dla przećwiczenia przeanalizujmy jeszcze jeden przykład: Hałas dochodzący zza okna był bardzo głośny.
Związek główny:
– hałas był głośny – mamy do czynienia z orzeczeniem imiennym, dlatego są to dwa wyrazy (trzy razem z podmiotem), a 'dochodzący’ to imiesłów czynny, czyli nieosobowa forma czasownika.
Związki poboczne:
– hałas dochodzący
– dochodzący zza okna
– bardzo głośny
Teraz przeanalizujemy po kolei wszystkie związki, aby określić ich typy.
– hałas dochodzący – nie ma czasownika, więc będzie to albo związek rządu, albo zgody. Musimy odmienić go przez przypadki:
M. kto? co? – dochodzący hałas
D. kogo? czego? – dochodzącego hałasu
C. komu? czemu? – dochodzącemu hałasowi – jest to związek zgody, oba wyrazy się odmieniają.
– dochodzący zza okna – będzie to związek przynależności, ponieważ występuje czasownik (tutaj nie ma znaczenia, że jest on w formie nieosobowej) i jego określenie (skąd? – zza okna)
– bardzo głośny – nie ma czasownika, więc odmieniamy tę parę przez przypadki, aby sprawdzić jej typ.
M. kto? co? – bardzo głośny
D. kogo? czego? – bardzo głośnego
C. komu? czemu? – bardzo głośnemu – widzimy już, że jest to związek zgody
Podsumowanie:
– hałas był głośny – związek zgody
– hałas dochodzący – związek zgody
– dochodzący zza okna – związek przynależności
– bardzo głośny – związek zgody
Ostatni przykład: Karolina upiekła wczoraj pyszne truskawkowe ciasto.
Związek główny:
– Karolina upiekła
Związki poboczne:
– upiekła ciasto
– upiekła wczoraj
– pyszne ciasto
– truskawkowe ciasto
Teraz następuje etap rozpoznawania typów związków:
– upiekła ciasto – związek rządu lub zgody, ponieważ nie ma żadnego z pytań przysłówka. Jednak okazuje się, że tego wyrażenia nie da się odmienić. 'Upiekła’ jest czasownikiem, więc nie może zmienić formy w przypadkach. Zatem jest to związek rządu.
– upiekła wczoraj – na pierwszy rzut oka można poznać, że mamy tu związek przynależności, ponieważ występuje czasownik i jego określenie.
– pyszne ciasto – tutaj musimy odmienić wyrazy przez przypadki:
M. kto? co? – pyszne ciasto
D. kogo? czego? – pysznego ciasta
C. komu? czemu? – pysznemu ciastu – jest to związek zgody.
– truskawkowe ciasto – sytuacja identyczna, jak powyżej. Wiemy już, że mamy do czynienia ze związkiem zgody.
Podsumowując:
– Karolina upiekła – związek zgody
– upiekła ciasto – związek rządu
– upiekła wczoraj – związek przynależności
– pyszne ciasto – związek zgody
– truskawkowe ciasto – związek zgody
Aby być jeszcze lepszym w rozpoznawanie związków zgody, należy ćwiczyć rozkład zdań, na wykresach lub bez nich.
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!