Ą i Ę – zasady pisowni
DEFINICJA:
„Ą” i „Ę” to samogłoski nosowe – jedyne, które zachowały się w języku polskim. Występują w wyrazach rodzimych oraz w wyrazach obcego pochodzenia, które zostały całkowicie spolszczone. W mowie często brzmią podobnie jak „om”, „on”, „em”, „en”, dlatego mogą wystąpić trudności w poprawnym zapisie. Istnieje jednak kilka wskazówek, które pomogą uniknąć błędów. Jeżeli zapiszemy zamiast „ą” lub „ę” którąś z wyżej podanych spółgłosek, popełnimy błąd ortograficzny.
– „Ą” to druga litera alfabetu polskiego. Jest samogłoską tylną, nosową, zamkniętą. Nigdy nie zaczyna żadnego wyrazu w języku polskim.
– „Ę” to ósma litera alfabetu polskiego. Jest samogłoską tylną, nosową. Również nie zaczyna żadnego wyrazu w języku polskim.
PISOWNIA:
„Ą” – kiedy piszemy?
(Aby wyróżnić i uwypuklić w słowie obecność „ą”, zostało zapisane wielką literą).
a) Piszemy przed tak zwanymi spółgłoskami szczelinowymi, czyli: s, ś, z, ż, ź, sz, ch, w, f.
Przykłady: „wĄski”, „ukĄsić”, „brĄzowy”, „wĄż”, „sĄczyć”, „wĄchać”, „wĄsy”.
b) Piszemy przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi: c, ć, cz, dz, dź, dż.
Przykłady: „pachnĄcy”, „pĄczek”, „rzĄdzić”, „bĄdź”, „dżdżĄcy”, „pĄczek”, „przejklĄć”, „pieniĄdze”.
c) Piszemy przed oraz po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g.
Przykłady: „kĄpać”, „trĄbka”, „błĄd”, „rĄbać”, „dĄb”, „połĄczyć”, „połknĄć”, „zĄb”, „głĄb”, „kĄt”, „pstrĄg”, „rzĄd”, „lĄd”, „wĄtroba”, „bĄk”.
d) Piszemy przed spółgłoską ł i l w formach czasu przeszłego.
Przykłady: „kopnĄł”, „uwziĄł”, „połknĄł”, „minĄł”, „płynĄł”.
e) Deklinacja, czyli odmiana przez przypadki.
„Ą” zapiszemy w narzędniku liczby pojedynczej dla rodzaju żeńskiego, a także w bierniku liczby pojedynczej.
Przykłady: „mamĄ”, „tatĄ”, „nogĄ”, „herbatĄ”, „kawĄ”, „lampĄ”, „poduszkĄ”, „ksiĄżkĄ”, „chustkĄ” oraz „twojĄ”, „mojĄ”, „robiącĄ”, „piątĄ”, „kolejnĄ”, „ciekawĄ”, „starszĄ”.
f) Piszemy w trzeciej osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego oraz czasu przyszłego.
Przykład: „śpiewajĄ”, „chodzĄ”, „piszĄ”, „myślĄ” oraz „zaśpiewajĄ”, „napiszĄ”, „pomyślĄ”, „oszukajĄ”, „zawiadomiĄ”.
„Ę” – kiedy piszemy?
(Aby wyróżnić i uwypuklić w słowie obecność „ę”, zostało zapisane wielką literą).
a) Piszemy przed spółgłoskami szczelinowymi: s, ś, z, ź, ż, sz, w, f, ch.
Przykłady: „stĘchły”, „wĘszyć”, „mĘżny”, „orĘż”, „potĘżny”, „wĘch”, „klĘska”, wiĘzienie”, „gĘś”.
b) Piszemy przed spółgłoskami nazywanymi zwarto-szczelinowymi: c, ć, cz, dz, dź, dż.
Przykłady: „mĘczy”, „wĘdzi”, „wdziĘczy się”, „bĘc”, „pĘdzel”, „rĘce”, „tĘcza”, „chĘć”.
c) Piszemy przed spółgłoskami zwartymi: p, b, t, d, k, g.
Przykłady: „pĘkać”, „tĘga”, „stĘkać”, „mordĘga”, „łazĘga”, „bĘbnić”, „wĘgorz”, „kolĘda”, „wĘdrówka”, „jarzĘbina”, „wĘgiel”.
d) Deklinacja, czyli odmiana przez przypadki.
„Ę” zapiszemy w mianowniku i bierniku niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego oraz w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego.
Przykłady: „ramiĘ”, „znamiĘ”, „cielĘ”, „ławkĘ”, „lodówkĘ”, „imiĘ” oraz „mamĘ”, „tatĘ”, „firankĘ”, „pisklĘ”, „źrebiĘ”.
e) Koniugacja to odmiana czasownika przez: czasy, osoby, liczby, strony, tryby, aspekty.
„Ę” zapiszemy przed literami l oraz ł w czasie przeszłym. A także w pierwszej osobie w czasie przyszłym prostym i teraźniejszym.
Przykłady: „kopnĘli”, „zaginĘli” oraz „pijĘ”, „marzĘ”, „marznĘ”, bębniĘ”, „zasnĘła”, „obciĘła”, „chlapnĘła”, „płynĘli”.
Samogłoski „ą” i „ę”.
– Wymieniają się na siebie. Pierwszy wyraz jest w liczbie pojedynczej, zawiera „ą” lub „ę”, kiedy utworzymy liczbę mnogą, samogłoski analogicznie się wymieniają: „ą” na „ę”, „ę” na „ą”.
Przykłady:
dąb – dęby
księga – księgi
rząd – rzędy
gołąb – gołębie
błąd – błędy
wąż – węże
żołądź – żołędzie
mąż – mężowie
okrąg – okręgi
– Wymieniają się na siebie również w przypadku wyrazów pokrewnych, innej formy tego samego wyrazu, bądź jego odmiany.
Przykłady:
gęś – gąska
wąchać – węch
sędzia – sądzić
pięć – piąty
pamiątka – pamiętać
mętny – mącić
PRZYKŁADY:
– Jutro pożyczę od Kasi tę piękną książkę, o której mi opowiadała.
(Zapis „tą książkę” byłby niepoprawny, ponieważ końcówka „tę” i „tą” zawsze jest dobierana do końcówki rzeczownika lub przymiotnika, którego poprzedza i opisuje, na przykład „tę „kotkę, „tę płytę” ale „tą myszką”, „tą łyżką”).
– Ale to jest wielki dąb! W tym parku wszystkie dęby są takie duże!
(Wymiana liczby pojedynczej rzeczownika „dąb” na liczbę mnogą „dęby”).
– Kupiłam sobie brązowe buty na zimę.
(„ą” poprzedza literę „z”-→zobacz punkt 1a, a więc nie mogło być zapisane jako „bronzowe”, gdyż byłoby to błędem. Z kolei słowo „zimę” uległo deklinacji od słowa „zima”).
– Kiedy poszedłem z moją małą siostrą na zakupy, ona przyglądała się siostrom zakonnym, które stały niedaleko kościoła.
(Mała siostra to liczba pojedyncza, siostry zakonne to liczba mnoga, a liczba mnoga zawsze ma końcówkę „-om”. Na przykład: „pieskom”, „bananom”, „owocom”, „aniołkom”).
– Kiedy miałam piętnaście lat, rodzice założyli mi konto bankowe, abym nauczyła się gospodarować swoimi pieniędzmi.
(„Konto” to rzeczownik rodzaju nijakiego, jest zapożyczeniem z języka angielskiego, odnosi się do reguły: „-on”, „-en” w wyrazach zapożyczonych piszemy przed spółgłoskami zwartymi „t”, „d”).
Sprawdź również:
Dodaj komentarz jako pierwszy!