Motyw pielgrzyma, tułacza – Motyw literacki

Kim jest pielgrzym i tułacz w literaturze? Archetyp wędrowca przez epoki

Motyw pielgrzyma i tułacza należy do najstarszych i najbardziej uniwersalnych toposów literackich, sięgających korzeniami mitologii i świętych tekstów. Pielgrzym to podróżnik o celach duchowych, dążący do miejsca świętego, podczas gdy tułacz symbolizuje wygnańca skazanego na wieczną wędrówkę. Już w Odysei Homera i biblijnej historii Kaina widzimy zarys tej dychotomii, która przez wieki przybierała nowe znaczenia. Czy współczesna literatura wciąż potrzebuje tych archetypów w dobie globalnej mobilności?

Jak ewoluował motyw pielgrzyma od starożytności do współczesności?

Starożytność: fundamenty mitu

W Odysei Homera (VIII w. p.n.e.) 10-letnia tułaczka bohatera to nie tylko przygoda, ale szkoła życia. Jak mówi Mentor do Telemacha:

„Nikt nie zna swego ojca, kto nie stracił go na wojnie i nie szukał po latach”

. Rzymski Eneida Wergiliusza kreuje model tułacza jako założyciela nowej cywilizacji – Eneasz nosi na plecach ojca Anchizesa, symbolicznie dźwigając brzemię przeszłości.

Średniowiecze: pielgrzymka do nieba

Boska komedia Dantego (1321) to duchowa mapa wędrówki przez piekło, czyściec i raj. Pielgrzymka do Composteli w Opowieściach kanterberyjskich Chaucera (XIV w.) staje się zwierciadłem społeczeństwa – wśród 29 pielgrzymów znajdziemy kupca, mnicha i nawet rozwiązłą przeoryszę. Każda opowieść odsłania moralny wymiar podróży.

Renensans: humanistyczny nomada

W Żywocie człowieka poczciwego Reja pielgrzymka życia to metafora ludzkiego doskonalenia się. Jan Kochanowski w pieśni Serce roście… porównuje ludzkie życie do łodzi płynącej przez morze doświadczeń.

Romantyzm: wygnanie jako misja

Polscy poeci-migranci przekształcili tułaczkę w narodowy obowiązek. W Księgach narodu polskiego Mickiewicz pisze:

„A kto by porzucił pielgrzymstwo swoje, ten zdrajca będzie imienia polskiego”

. Juliusz Słowacki w Hymnie (Smutno mi, Boże…) kreśli portret poety-ekspatrianta:

„Żem często dumał nad mogiłą ludzi…/ Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi”

.

XX wiek: utrata domu

Holocaust i totalitaryzmy stworzyły nowy typ tułacza – bezdomnego egzystencjalnie. W Innym świecie Herlinga-Grudzińskiego (1951) łagrowa rzeczywistość to „podróż w głąb ludzkiego piekła”. Czesław Miłosz w Traktacie moralnym diagnozuje:

„Byłem jak pielgrzym w obcej stronie/ Co nie wie, czy wracać, czy iść dalej”

.

Współczesność: globalny nomadyzm

Olga Tokarczuk w Biegunach (2007) ukazuje współczesnych tułaczy – biznesmenów na lotniskach i uchodźców w pontonach. Jej postacie są „skazane na ruch”, co odzwierciedla kondycję człowieka w zglobalizowanym świecie.

Które dzieła najlepiej ilustrują motyw pielgrzyma i tułacza?

• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (1834) – Jacek Soplica jako pokutnik w zakonnym habicie, którego wędrówka symbolizuje narodowe odkupienie
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego (1899) – doktor Judym jako współczesny pielgrzym społeczny, rozdarty między obowiązkiem a szczęściem osobistym
• Proces Franza Kafki (1925) – Józef K. jako tułacz w labiryncie biurokracji, pozbawiony celu i sensu
• Dżuma Alberta Camusa (1947) – metafora zarazy jako przymusowej tułaczki duchowej w odizolowanym mieście
• Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza (1953) – emigracyjne rozdarcie tożsamościowe ukazane przez groteskową podróż przez kontynenty
• Księgi Jakubowe Olgi Tokarczuk (2014) – wędrówka jako forma duchowego buntu w XVIII-wiecznej Europie Środkowej
• Nomady J.M. Coetzeego (2017) – współczesna reinterpretacja motywu tułacza w kontekście kryzysów migracyjnych

Case study: Sonety krymskie Mickiewicza

Cykl z 1826 roku ukazuje podwójną perspektywę: podróżnika zachwyconego orientem i wygnańca tęskniącego za ojczyzną. W Stepach akermańskich czytamy:

„Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”

– metafora duchowej pustyni emigranta. Sonet Pielgrzym kontrastuje egzotykę Krymu z „litwąńskich lasów poszumem”, tworząc psychologiczny portret człowieka rozdartego między kulturami.

Jakie symbole i metafory wiążą się z motywem wędrowca?

Literacka ikonografia pielgrzyma operuje bogatym kodem znaczeniowym:

• Droga – metafora ludzkiego życia u Horacego (carpe diem) i w biblijnej Księdze Psalmów („Ścieżką sprawiedliwych…” Ps 1:6)
• Rzeka – symbol przemijania w Wielkiej rzece Herberta i Przedwiośniu Żeromskiego
• Krzyż – znak cierpienia i odkupienia (obecny w Pielgrzymie Krasińskiego i Chłopach Reymonta)
• Walizka – współczesny symbol migranta (w Biegunach Tokarczuk i Opowieściach podręcznej Atwood)
• Labirynt – obraz dezorientacji w Procesie Kafki i Imię róży Eco
• Statek – metafora losu w Podróży do Ziemi Świętej Norwida i Moby Dicku Melville’a