Nazwy własne obcego pochodzenia – zasady pisowni i odmiany

• Wybrać: egzonim po polsku czy oryginał
• Zastosować transkrypcję dla alfabetów innych niż łaciński
• Sprawdzić wielką literę, łączliwość i pisownię łączną/rozłączną
• Zdecydować, czy odmieniać, zgodnie z typem zakończenia
• Użyć apostrofu tylko wtedy, gdy wymowa mogłaby się zniekształcić

Czy obce nazwy naprawdę trzeba odmieniać?

Tak, jeżeli budowa słowa na to pozwala i forma jest utrwalona w polszczyźnie. Odmiana ułatwia składnię i naturalność tekstu: piszemy „o Mozartcie” lub „o Mozarcie”? Poprawnie: o Mozarcie; „dzieła Verdiego”, „obrazy van Gogha”, „w Meksyku”, „z Cambridge”. Zrezygnuj z odmiany tylko wtedy, gdy reguły nakazują nieodmienność albo forma brzmiałaby sztucznie.

Co to znaczy spolszczyć nazwę i kiedy to robić?

Egzonim to polska, utrwalona forma obcej nazwy; endonim to oryginalna forma w języku własnym.

Stosuj egzonimy wszędzie, gdzie są powszechne i ustandaryzowane. Dotyczy to zwłaszcza geografii: Monachium (München), Mediolan (Milano), Florencja (Firenze), Sztokholm (Stockholm), Kopenhaga (København), Pekin (Beijing), Kioto (Kyoto), Tokio (Tokyo), Szanghaj (Shanghai), Hongkong (Hong Kong → poprawnie: Hongkong).

Nazwy osób zwykle pozostawiamy w oryginalnej pisowni (alfabet łaciński), ale dla języków nielatyńskich używamy polskiej transkrypcji (Czajkowski, Tołstoj, Zełenski, Łomonosow). W przypadku instytucji i wydarzeń kulturalnych korzystamy z polskich odpowiedników, jeśli istnieją (Filharmonia Wiedeńska, Uniwersytet Oksfordzki – wobec miasta Oksford).

Jak pisać wielką i małą literą w obcych nazwach?

Zachowuj polskie zasady kapitalizacji: człony nazwy własnej zapisuj wielką literą, natomiast przyimki i partykuły małą, np. van, von, de, del, di, da, der (van Gogh, de Gaulle, von Braun). Jeżeli partykuła rozpoczyna zdanie, naturalnie zapisujesz ją wielką literą.

W nazwach wielowyrazowych łączność i wielkość liter podporządkuj normie polskiej lub ustandaryzowanej formie: Nowy Jork (dwa człony wielką), Hongkong (łącznie), Rio de Janeiro (rozłącznie, tylko Rio i Janeiro wielką). Zachowuj diakrytyki w oryginalnych zapisach alfabetem łacińskim: García, Göthe? Nie – Goethe; natomiast Müller, Beyoncé, São Tomé – zawsze z oryginalnymi znakami.

Transkrypcja czy transliteracja – jakie systemy przyjmujemy i kiedy?

Alfabety nielatyńskie zapisujemy po polsku zgodnie z przyjętą transkrypcją: rosyjski i białoruski (Czajkowski, Gorbaczow, Łukaszenka), ukraiński (Zełenski, Charków), grecki (Pireus, Saloniki), arabski (Al-Dżazira), japoński (Tokio, Kioto), chiński (Pekin, Kantonu → Kanton, Jangcy). Transliteracja naukowa jest domeną filologii; w tekstach ogólnych stosuj wersje użytkowe.

Odmiana nazw osobowych: jak zdecydować krok po kroku?

Najpierw rozpoznaj końcówkę graficzną i wymowę, potem dobierz wzorzec odmiany. Poniższe reguły obejmują większość przypadków spotykanych w szkołach i tekstach akademickich.

Końcówka spółgłoska typowa dla polszczyzny

Nazwiska zakończone na -n, -r, -l, -k, -t, -m, -s (zwykle wymawiane) odmieniaj bez apostrofu: Byrona, Dickensowi, Becketta, Freuda, Darwina, Kanta.

Bezokoliczne -e/-é, nieme -s/-x, nieme -eau/-eu

Gdy zapis kończy się literą, której nie wymawiamy albo której dołączenie końcówki mogłoby zmienić wymowę, użyj apostrofu: Molière’a, Rousseau’a, Descartes’a, Camus’a, Saint-Exupéry’ego.

Molière → Molière’a; Rousseau → Rousseau’a; Camus → Camus’a.

Końcówki -o, -i, -y

Nazwiska zakończone na -o zwykle odmieniaj bez apostrofu: Verdi → Verdiego, Puccini → Pucciniego, Hugo → Hugona, Picasso → Picassa. Zakończenia na -y/-i (wymawiane) także odmieniaj: Curry → Currego; Vivaldi → Vivaldiego.

Partykuly de, von, van, da: co się odmienia?

Odmieniaj ostatni człon nazwiska, partykułę pozostaw nieodmienną: de Gaulle’a, van Gogha, von Brauna, da Vinciemu (rzadziej używamy „Vinciemu”; w praktyce pisze się „Leonarda da Vinci”). W tekstach formalnych lepiej podawać pełne imię i nazwisko: „obraz Leonarda da Vinci”.

Nazwiska kobiet

Nazwiska kobiet niekończące się na -a najczęściej pozostają nieodmienne: z Angelą Merkel, o Theresie May, wystąpienie Ursuli von der Leyen. Gdy nazwisko kończy się na -a (Anna Karenina), odmieniaj zgodnie z polskimi wzorcami: Anny Kareniny, Kareninie.

Odmiana nazw geograficznych i państw – kiedy nie odmieniamy?

Odmieniaj toponimy zakończone spółgłoską lub typową polską samogłoską: Meksyk → Meksyku; Sztokholm → Sztokholmu; Rzym → Rzymu; Paryż → Paryża. Nie odmieniaj nazw: Peru, Chile, Belize, Mali, Haiti, Kongo (państwo), Los Angeles, Rio de Janeiro, San Marino.

Jeśli istnieje egzonim, korzystaj z niego i odmieniaj: Monachium → Monachium, Monachium? Tu zachodzi wahanie – najczęstsze są formy „w Monachium”, „z Monachium” (rzeczownik nieodmienny w dopełniaczu/ miejscowniku). Dla miast typu Oksford stosuj polski egzonim i odmianę: Oksfordu, w Oksfordzie.

Apostrof: kiedy obowiązkowy, a kiedy zbędny?

Użyj apostrofu, gdy: a) końcówka fleksyjna mogłaby zmienić wymowę (Molière’a, Rousseau’a), b) nazwa kończy się na nieme -e/-es/-x/-au/-eau/-eu (Descartes’a, Dumas’a – ale częściej: Dumasa bez apostrofu, bo -s bywa wymawiane; rozstrzyga zwyczaj), c) ostatnia litera nie pozwala jednoznacznie odczytać odmiany (Shakespeare’a, Saint-Exupéry’ego). Nie stosuj apostrofu, gdy nie ma ryzyka zniekształcenia: Mozarta, Kanta, Freuda, Picassa.

Jak zapisywać złożone nazwy i skróty?

Nazwy z przyimkami pozostają rozłączne (Rio de Janeiro, Costa Brava). Skróty i akronimy państw i organizacji zwykle nieodmienne: w USA, w ONZ, w UNESCO. Miasta wielowyrazowe w języku oryginału zachowują spację: Los Angeles – nieodmiennie.

Najczęstsze pułapki – jak ich uniknąć?

– Nie mieszaj egzonimu z oryginałem (nie: „w Münchenie”; poprawnie: w Monachium lub w München)
– Nie spolszczaj na siłę nazwisk (nie: „Dikens” w miejsce Dickens)
– Nie dodawaj apostrofu z rozpędu (nie: „Picasso’a”; poprawnie: Picassa)