Motyw pokory – Motyw literacki

Czym jest motyw pokory w literaturze i dlaczego fascynuje twórców od starożytności?

Pokora – cnota często niedoceniana w kulturze zachwytu nad indywidualizmem – od wieków stanowi jeden z najgłębiej zakorzenionych motywów literackich. W swej istocie oznacza świadomość własnych ograniczeń, gotowość do służby i wewnętrzną wolność od pychy. W literaturze przybiera różne oblicza: od religijnego uniżenia po filozoficzną akceptację ludzkiej kondycji. Czy współczesny człowiek, zafascynowany sukcesem i samorealizacją, jest jeszcze zdolny zrozumieć głębię tej postawy?

Jak ewoluowało rozumienie pokory na przestrzeni epok literackich?

Starożytność: między bogami a fatum

W antycznej Grecji pokora (tapeinophrosyne) miała charakter ambiwalentny. Z jednej strony Sofokles w Królu Edypie pokazuje, jak duma władcy prowadzi do zguby, z drugiej – w Antygonie Kreon uczy się pokory dopiero przez stratę bliskich. Herosi Homera często muszą schylić głowę przed wolą bogów, jak Odys w scenie przebaczenia zalotnikom:

„Już dosyć! Przestańcie! Krwawa walka ustała. / To, co nieuchronne, spełniło się wreszcie.”

Średniowiecze: ascetyzm jako droga do świętości

Legenda o św. Aleksym stanowi archetypiczne ujęcie motywu. Aleksy dobrowolnie wybiera życie w nędzy, ukrywając swoją tożsamość. Jego pokora ma charakter ekstremalny – rezygnuje nawet z ludzkiej godności. W Pieśni o Rolandzie rycerska duma zostaje skontrastowana z chrześcijańskim uniżeniem w obliczu śmierci. Mistyczka Julianna z Norwich w Objawieniach Bożej Miłości (XIV w.) pisze: „Pokora to piękna szata, w której dusza spotyka się z Bogiem”.

Renesans: humanistyczne przewartościowania

Jan Kochanowski w Trenach przechodzi od buntu do pokornego poddania się wyrokom Boga. Pieśń XXV („Czego chcesz od nas, Panie…”) to hymn na cześć Stwórcy, gdzie poeta przyjmuje postawę dziecka wobec boskiej potęgi. W Szekspirowskim Hamlecie słynny monolog „Być albo nie być” kończy się uznaniem ludzkiej małości w kosmicznym porządku. Włoski humanista Pico della Mirandola w Mowie o godności człowieka łączy pokorę z godnością: „Bądź pokorny, bo jesteś prochem; bądź dumny, bo jesteś dzieckiem Bożym”.

Romantyzm: pokora wobec tajemnicy

Adam Mickiewicz w Dziadach cz. III ukazuje przemianę Gustawa-Konrada. Buntowniczy monolog „Wielka Improwizacja” ustępuje miejsca mistycznej wizji księdza Piotra, który w pokorze przyjmuje rolę narzędzia Bożej woli. Juliusz Słowacki w Kordianie pokazuje natomiast, jak brak pokory prowadzi do klęski indywidualistycznych idei. W angielskim romantyzmie William Wordsworth w wierszu Tintern Abbey pisze: „Pokorne myslenie, które widzi / W każdej kwiatce wieczność promieniejącą”.

Wiek XX: heroizm codzienności

Albert Camus w Dżumie kreuje postać doktora Rieux – współczesnego świętego bez Boga. Jego pokorna walka z epidemią staje się egzystencjalnym imperatywem. Z kolei w Chłopach Władysława Reymonta pokora wobec cyklu przyrody determinuje egzystencję społeczności lipieckiej. W poezji Czesława Miłosza Campo di Fiori pokora przyjmuje postać milczącego świadka historii: „Ja jednak wtedy myślałem / O samotności ginących”.

Które dzieła najlepiej ilustrują różne oblicza pokory?

1. Biblia – przypowieść o faryzeuszu i celniku (Ewangelia Łukasza 18,9-14)

Kluczowy tekst kształtujący chrześcijańskie rozumienie pokory. Jezus przeciwstawia tu modlitwę pełnego pychy faryzeusza pokornemu celnikowi, który „bił się w piersi”. Funkcja motywu: pokora jako warunek prawdziwej relacji z Bogiem. Ten archetyp powraca w literaturze – od średniowiecznych moralitetów po współczesną prozę.

2. Dante Alighieri – Boska komedia (1320)

Wizja Raju ukazuje hierarchię świętych, gdzie najbliżej Boga znajdują się najpokorniejsi – Maria i Bernard z Clairvaux. W Pieśni XI czytamy:

„Pokora jest fundamentem, na którym / Wznosi się gmach wszystkich innych cnót”

Dante przedstawia pokorę jako aktywną cnotę – Beatrice tłumaczy, że prawdziwa pokora rodzi się z miłości, nie zaś z lęku.

3. Fiodor Dostojewski – Idiota (1869)

Książę Myszkin, „piękny człowiek” o dziecięcej prostocie, swoją pokorą demaskuje hipokryzję społeczeństwa. Jego postawa staje się wyzwaniem dla świata rządzonego przez egoizm. Scena, w której całuje zemdlonego Rogożyna, to akt chrześcijańskiego przebaczenia i zrozumienia wspólnej ludzkiej kondycji.

4. Władysław Reymont – Chłopi (1904-1909)

Rytm przyrody wymusza na bohaterach postawę pokory. Symboliczna scena śmierci Boryny, który w ostatnim geście rzuca ziarno w ziemię, to akt pogodzenia się z naturalnym porządkiem. Autorka współczesnej monografii Etyka chłopskiego trudu zauważa: „Pokora Reymontowskich chłopów to nie uniżoność, lecz mądrość wynikająca z cykliczności życia”.

5. Albert Camus – Dżuma (1947)

Doktor Rieux odrzuca heroiczne gesty na rzecz codziennej, wytrwałej walki z epidemią. Jego postawa to przykład pokory absurdalnej – działania mimo braku nadziei na zwycięstwo. Jak pisze w dzienniku: „Być uczciwym – to właśnie znaczy nie uciekać”.

6. Olga Tokarczuk – Księgi Jakubowe (2014)

Współczesna reinterpretacja motywu poprzez postać Frankistów. Pokora wobec mistycznej tajemnicy kontrastuje tu z pychą instytucjonalnego judaizmu i